Halverwege maart gingen op zeer korte tijd en zonder vooraankondiging de deuren van het hoger onderwijs op slot. Wat volgde was een periode waarin studenten en docenten zich in sneltempo moesten aanpassen aan een online lesomgeving.
Ondanks de grote veerkracht van velen was deze periode verre van gemakkelijk. Veel studenten kregen het moeilijk. De diensten studievoorzieningen (STUVO) van hogescholen en universiteiten werden overstelpt met vragen van studenten.
Om hierop meer zicht te krijgen werd in mei 2020 onder alle studenten van VIVES Hogeschool, LUCA School of Arts en UCLL een enquête verspreid om na te gaan hoe studenten omgaan met de overheidsmaatregelen en het afstandsleren. Dit gaat uit van het expertisecentrum sociale innovatie en onderwijsinnovatie en kadert in het PWO (praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek) diversiteit in het hoger onderwijs. 2.337 studenten vulden de vragenlijst volledig in.
Extra zorgtaken
Bijna 60 procent van de studenten zegt dat ze tijdens de lockdown meer verantwoordelijkheden opnamen, zoals zorgtaken, werk in het huishouden, opvang van kinderen, ondersteunen van jongere broers en zussen of meewerken in de zaak van ouders of familie.
Meer dan voordien moesten studenten dan ook schipperen tussen hun studies en de extra verantwoordelijkheden. De enquête werd aangevuld met online diepte-interviews met dertien studenten en dertien STUVO-medewerkers en studie- en trajectbegeleiders van Hogeschool VIVES: “Ik videobelde met een student van wie de prestaties niet zo denderend waren. Tijdens het gesprek kwam haar zusje vragen stellen over haar huiswerk. Ik vond dat pijnlijk omdat je zag dat ze daar mee zat. Ze legde uit dat haar mama niet kan helpen en ze nu ook juf moet spelen. Voor sommigen is het echt moeilijk.”
8 procent van de studenten zorgde voor de coronapandemie al elke dag voor de opvang van eigen kinderen. Tijdens de lockdown werd de combinatie studeren en kinderen opvoeden nog zwaarder: “Ik kon ’s nachts studeren maar om acht uur ’s ochtends moest ik klaarstaan voor mijn kinderen. Zij verdienen ook het beste van mij. Ik was diep vanbinnen echt kapot tot de studietrajectbegeleider mij geholpen heeft”, aldus een geïnterviewde studente.
Genderongelijkheid
Ons onderzoek laat een duidelijke genderongelijkheid zien. Corona treft vrouwelijke studenten sterker dan hun mannelijke medestudenten.
De ongelijke genderverdeling van zorgtaken is deels een verklaring. Al voor de maatregelen namen vrouwelijke studenten meer verantwoordelijkheden op dan mannelijke studenten. Tijdens de coronamaatregelen namen de vrouwen nog meer taken op.
Een studente vertelt: “Als ik vergelijk met mijn broer dan help ik thuis veel. Mijn mama kan niet veel doen omdat ze invalide is. Ik heb ook nog een kleine zus die ik help. Ik help met koken, schoonmaken, al die dingen.”
Ziekte van een familielid zorgde voor extra stress. Studenten waren bovendien bezorgd dat familieleden getroffen zouden worden door het coronavirus. Aan het woord is een studentenbegeleider: “Haar papa was ziek geworden, het was geen COVID-19, maar het was wel redelijk ernstig. Het heel grote gezin woont in een klein appartementje. De studente moest studeren en voor het gezin zorgen. Omdat er geen computer was, was ze niet op de hoogte van enige communicatie van de opleiding. Alle lessen, deadlines, ze had die niet.”
Financiële draagkracht
Deze studente was niet alleen. Heel wat studenten hadden geen eigen laptop of één zonder webcam. 8 procent beschikte niet over een stabiele internetverbinding. In grote gezinnen was er soms slechts één laptop beschikbaar.
STUVO zag dan ook een stijging in de aanvraag van leningen voor de aankoop van een laptop. Trajectbegeleiders en docenten gingen op zoek naar laptops in bruikleen, en brachten deze voor de meest kwetsbare studenten soms zelfs tot aan de voordeur. Dat was belangrijk want zonder laptop of internet zijn studenten helemaal niet op de hoogte van lessen, deadlines en opdrachten. Zo lopen ze al snel een achterstand op.
Op financieel vlak hakten de voorbije maanden er voor heel wat studenten stevig in. Ruim één op vier studenten maakt zich zorgen over de eigen financiële draagkracht. Dit is het meest uitgesproken bij vrouwelijke studenten, studenten met een niet-Europese migratieachtergrond en studenten met een lagere socio-economische status.
17 procent van de studenten staat volledig zelf in voor de kosten van hun opleiding, 11 procent gedeeltelijk. Voor heel wat studenten viel hun studentenjob weg. Voor studenten die zelf hun studies of kot betalen, heeft dat heel wat gevolgen.
Ook de inkomsten van ouders kwamen soms in het gedrang, wat in heel wat huishoudens voor bijkomende stress zorgde.
Complexe thuissituaties
De thuissituatie van studenten is heel uiteenlopend. Sommige studenten wonen bij één of meerdere ouders of familieleden, anderen zitten op kot, hebben een gezin of wonen alleen.
Meer dan zes op tien studenten voelde zich tijdens de lockdown eenzamer dan anders. Daar waar de ene student terecht kwam in een eenzame situatie met amper offline sociaal contact, genoten sommige anderen van de extra tijd met de gezinsleden.
Soms zaten studenten ook vast in een moeilijke thuissituatie. Hun ouders liggen bijvoorbeeld in de clinch of een van de ouders heeft psychische problemen. Tijdens de lockdown werden veel van deze situaties op de spits gedreven en uitvergroot. Soms escaleerde het.
Een studietrajectbegeleider vertelt: “Er was een studente die thuis niet meer binnen mocht. Bij wie kon ze dan wel terecht? Welke diensten konden haar helpen? Wat met de nakende examens?”
Geen tuin met zwembad
Ook de soms slechte huisvesting van studenten maakte het zwaar.
Er zijn studenten die met het hele gezin samenwonen op een kleine oppervlakte of in een huis van slechte kwaliteit. Het is voor studenten daar moeilijk om zich te concentreren. Studenten getuigden dat ze omwille van te dunne muren en een gebrek aan privacy geen gesprek konden of wilden voeren met medewerkers van de hogeschool. Er was schroom om te videochatten met medestudenten en docenten.
Uit ons onderzoek blijkt dat ruim één op de tien studenten thuis geen rustige plek heeft om te studeren. Deze studenten trekken in normale omstandigheden naar de bibliotheek of een blokkot om te studeren, maar dit was niet mogelijk tijdens de lockdown.
Impact op studieresultaten
80 procent van de studenten maakte zich zorgen over de impact van de coronamaatregelen op hun studieresultaten.
Doorheen de interviews met studenten bleek dat velen het moeilijk hebben om zelf structuur aan te houden bij het studeren. Dat kwam niet alleen door omgevingsfactoren, maar ook omdat men op zichzelf was aangewezen om de leerstof te verwerken.
Zeker voor eerstejaarsstudenten die nog op zoek zijn naar studiemethoden was het wegvallen van de schoolstructuur een grote uitdaging. Studenten gaven aan dat ze het gevoel hadden dat alles plots “op één hoop” lag. Sommigen overwogen hun studies te stoppen. Studie- en trajectbegeleiders rapporteren dat ze tijdens de coronamaatregelen opvallend vaker dan anders dergelijke boodschappen kregen.
Studietrajectbegeleiders vertelden dat sommige studenten twijfelden over hun capaciteiten en kwaliteiten. Ze geraakten ontgoocheld in zichzelf.
Niet alleen negatief
De coronamaatregelen waren echter niet voor iedereen negatief.
De creativiteit die studenten aan de dag legden om met de nieuwe omstandigheden om te gaan, mogen we niet onderschatten. Zo hoorden we dat studenten die het echte fysieke contact misten, zelf online afspraken om samen te studeren. Ook sociale media speelden een positieve rol.
De tijdswinst door het wegvallen van verplaatsingen en de extra autonomie ervaarden studenten als positief. Meer dan 50 procent van de studenten vindt dat men in het hoger onderwijs ook na corona meer gebruik moet maken van de nieuwe technologieën die ingezet werden tijdens de lockdown.
Veel problemen onder radar
Corona bracht veel moeilijke verhalen en situaties van studenten aan de oppervlakte, maar ongetwijfeld bleven nog heel wat complexe situaties onder de radar. Studietrajectbegeleiders denken dat dit in het academiejaar duidelijk zal worden in de lagere doorstroom van studenten.
Toch werden nu heel wat situaties opgepikt die anders niet opgemerkt zouden zijn, klinkt het. Een studietrajectbegeleider: “Een docent die opbelt en als je niet reageert, nog een keer belt, via telefoon of via Teams… Studenten werden soms zeer hard bij het handje gehouden.”
Docenten waren tijdens de lockdown erg op zoek naar hun rol. Door letterlijk inzicht te krijgen in de kamers of de thuissituatie van de studenten, loopt de privé- en schoolcontext heel erg door elkaar. Uit gesprekken met studiebegeleiders kunnen we afleiden dat zij en docenten zich soms machteloos voelden wanneer er zich bepaalde escalaties voordeden in de thuiscontext van de studenten.
Wederzijds begrip ook in nieuw academiejaar
Uit de gesprekken kwamen heel wat voorbeelden naar voor van situaties waarbij studenten, docenten en trajectbegeleiders elkaar hielpen, ondersteunden en begrip toonden voor elkaars situatie. Steun en gehoor vinden, hielp veel studenten om door te zetten.
Achter de schermen van hogescholen en universiteiten is er heel wat werk verzet om zoveel mogelijk tegemoet te komen aan de noden van studenten. Ook voor docenten was dit een periode waarin verschillende rollen, verantwoordelijkheden en verwachtingen door elkaar liepen.
Toch zijn er ook heel wat studenten die het gevoel hadden dat ze in de steek werden gelaten. Denk maar aan de open brief met de oproep: ‘Geef ons een stem’. Een tweede lockdown is dan ook iets dat we tot elke prijs vermijden.
Toch zullen de coronamaatregelen ook komend academiejaar kleuren. Laat dit een oproep zijn om dit wederzijds begrip aan te houden en tegelijk een schoolbeleid uit te bouwen waarin voldoende ruimte is voor flexibiliteit en begrip op organisatorisch, emotioneel en praktisch vlak. Het is cruciaal willen we zoveel mogelijk studenten aan boord houden. En dit bij om het even welke kleurencode.